Odkrywanie historii Pragi przypomina nieco pracę detektywa, o czym przekonał się każdy, kto podjął się jej badania. Ze strzępków informacji próbuje ułożyć się całość dostarczającą wiedzy nie tylko o budowlach, ale o ludziach tworzących i mieszkających w tym miejscu. Wśród nich odnaleźć można osoby, których biografie cieszą się większym zainteresowaniem od innych. Często jednak dysponujemy jedynie niewielkim wycinkiem wiedzy na ich temat. Pomimo tego osoby te potrafią fascynować po dziś dzień, pozostawiając po sobie coś, co jest obecne w świadomości ludzi. Takim człowiekiem jest niewątpliwie Ksawery Konopacki, który kojarzony jest przede wszystkim z Nową Pragą.
Jeszcze do niedawna Konopacki postrzegany był przez pryzmat stworzonego przez siebie dzieła, czyli osady Konopacczyzna. Należący do niego teren, wraz z gruntami sąsiadującej z nim Kurakowszczyzny Joachima Kurakowskiego, prasa XIX-wieczna nazwała Nową Pragą. Nie od razu jednak pomysł Konopackiego na sprzedaż pojedynczych placów spotkał się z uznaniem w prasie z epoki. Współcześni właścicielowi osady nie tyle przeszli obok jego idei obojętnie, co wręcz z niego szydzili. Nic dziwnego – któż bowiem decyduje się na zakup sporego terenu, który jest niczym innym, jak kupą piachu? A co gorsza, chce jeszcze na tym zarabiać, sprzedając mniejsze części innym. Konopacki nie zraził się początkowymi problemami i – jak pokazał szybko czas –podjął słuszną decyzję. Co wiemy na jego temat?
Litewskie korzenie Konopackich
Ksawery Józef Konopacki przyszedł na świat 13 lipca 1813 roku we wsi Mieluny/Mejłuny (Meilūnai), w rejonie Birż (Biržai), jako najstarsze dziecko Bonifacego Konopackiego i Izabeli Kuzmickiej. Jego rodzicami chrzestnymi byli Ignacy Zalecki i KrystynnaChlewicka oraz Wincenty Chlewicki i Anna Świerszczewska. Informację o jego narodzinach odnaleźć można w księdze metrykalnej z kościoła rzymskokatolickiego w Wobolnikach (Vabalninkas). Miał liczne rodzeństwo: braci Hipolita Karola, Konstantyna Józefa, Józefa Bolesława Teofila oraz siostry Weronikę Teklę, Salomeę, Józefę, Klementynę i Paulinę. Być może jego bratem był również Antoni Stanisław. Konopaccy byli rodem szlacheckim posługującym się herbem Struś. Na temat rodziców Ksawerego wiadomo na ten moment niewiele. Bonifacy urodził się w 1783 roku w Mohylewie na Białorusi, zaś ochrzczony został w dniu narodzin w rzymskokatolickim kościele bernardyńskim. Jego rodzicami byli Józef Konopacki i Teresa Tarwid (Tarvydaite). Matka Ksawerego, Izabela Kuzmicka, była o 14 lat młodsza od męża. Jak podają źródła litewskie, rodzice Ksawerego mieszkali w Upicie (Upytė), gdzie Izabela miała dworek lub niewielką posiadłość.
Jeśli chodzi o edukację Ksawerego, ukończył on najpierw szkołę powiatową w Poniewieży (Panevėžys), a następnie gimnazjum w Wilnie, z którego zachowało się świadectwo. Wynika z niego, że Konopacki nie przykładał się zbytnio do nauki, chociaż uczniem był raczej dobrym. Miał oceny „wielki” z języka rosyjskiego, łacińskiego, greckiego i geografii, oceny „dobry” z religii, nauki obyczajowej, języka niemieckiego, wymowy polskiej, algebry, zoologii, botaniki, mineralogii i fizyki. Ocenę „mały” miał z geometrii, miernictwa i rysunku topograficznego, zaś ocenę „mierny” miał z języka francuskiego. „Prowadził siebie dobrze”. Naukę w gimnazjum rozpoczął w 1828 roku i ukończył w 1832 roku.
Studia w Moskwie
Po rocznej przerwie Ksawery Konopacki wstąpił na Wydział Filozofii Imperatorskiego Uniwersytetu Moskiewskiego, gdzie studiował w latach 1834-1838. Uczęszczał na kursy języków starożytnych, historii i literatury starożytnej oraz historii prawa. Z zachowanych wzmianek w uniwersyteckich sprawozdaniach wiadomo, że studentem był przeciętnym i miał dobre zachowanie. Nie uczestniczył w tajnych związkach, o czym świadczy własnoręcznie przez niego napisany dokument, który zapewne złożyć musieli również i inni studenci.
Po zakończeniu studiów Ksawery został nauczycielem łaciny w gimnazjum w Jarosławiu, następnie języka rosyjskiego w III gimnazjum w Petersburgu. Bardzo szybko porzucił pracę w edukacji i już w 1840 roku został urzędnikiem Senatu w Petersburgu w randze sekretarza kolegialnego. Pracował w III Wydziale odpowiedzialnym za sprawy cywilne. Był również tłumaczem języka polskiego. Oficjalnie pracował tam do 1845 roku.
To właśnie w Senacie poznał starszego od siebie o 20 lat Szymona Dowkonta, który odegrał w jego życiu ważną rolę. Warto w tym miejscu napisać parę słów o samym Dowkoncie – osobie ogromnie zasłużonej dla kultury litewskiej. Szymon Dowkont, a właściwie Simonas Daukantas był, podobnie jak Konopacki, urzędnikiem w Senacie w Petersburgu. Napisał pierwszą w języku litewskim książkę o historii Litwy oraz wiele innych publikacji po litewsku. Do historii przeszedł przede wszystkim jako jeden z pionierów litewskiego odrodzenia narodowego. Ksawery Konopacki był wydawcą kilku książek Dowkonta, z których wymienić można następujące tytuły: „Żywoty wybitnych wojowników starożytnych” – przekład „Żywotów wybitnych mężów” Korneliusza Neposa („Giwatasdidiujûkarwaidûsenowês”), „Nauka ogrodnicza lub o szkółkach drzew owocowych” – przekład książki Johanna HemannaZigry („Pamoksłąapesodnus arba dajginuswajsingûmediû”), „Bajki Fedrusa” – przekład łacińskich bajek („PasakasPhedro”). Wiadomo, że w planach było wydanie również innej pozycji, będącej adaptacją książki „Robinson der Jüngere” Joachima Heinricha Campego („RubinaitisPeliūzė”). Cenzura nie zezwoliła jednak na druk tej publikacji. Za wydanie książek Konopacki płacił z własnej kieszeni, a należy pamiętać, że było to drogie, przekraczające znacznie zarobki urzędnika. Skąd zatem miał pieniądze? Odpowiedź na to pytanie udało się uzyskać litewskiemu historykowi EgidijusowiAleksandravičiusowi.
Ksawery Konopacki działał w Rosji na granicy prawa?
Jest ona zaskakująca, bowiem pokazuje Ksawerego Konopackiego w świetle różniącym się od tego, w którym zwykle przedstawiany jest w polskich publikacjach, gdy mowa o Nowej Pradze. Będąc urzędnikiem Senatu, zajmował się sprawami kupców petersburskich. Nie byłoby w tym może nic nadzwyczajnego, gdyby nie fakt, że działalność Konopackiego nie zawsze była zgodna z prawem, zaś jego nazwisko pojawiało się w sprawach pachnących skandalami finansowymi. Gdy jednak przyszło do składania przez niego zeznań, kilkukrotnie się od tego uchylał. Szukał też protekcji u arystokracji rosyjskiej, m.in. u hrabiego Kusheleva-Bezborodki. Często też wyjeżdżał, tłumacząc się a to sprawami rodzinnymi, a to z kolei długo z podróży nie wracał, bo chorował. Przełożeni Konopackiego mieli dość spraw, które wytoczone były przeciwko niemu i w lipcu 1845 roku uwolnili go od służby. Nie wiadomo, jaki był finał spraw sądowych, które przekazano do Sądu Karnego po zwolnieniu Konopackiego. Pewien okres w jego życiu jest dla nas, przy dzisiejszym stanie wiedzy, nieuchwytny.
W Warszawie Konopacki zawiadywał węglem
Ksawery Konopacki rozpoczął życie w Warszawie. Co skłoniło go do wyjazdu do miasta, które w porównaniu do Petersburga uchodziło za prowincję, nie wiadomo. Jego nowym miejscem pracy stała się Komisja Rządowa Przychodów i Skarbu, a dokładniej Wydział Górnictwa. Konopacki rozpoczął służbę jako urzędnik do zawiadywania węglem kamiennym w Służbie Ogólnej tego Wydziału (lata 1858-1859). Rok później pełnił obowiązki naczelnika Sekcji Administracyjnej Wydziału Górnictwa. W 1861 roku oficjalnie mianowano go naczelnikiem i w tym samym roku na własne życzenie został uwolniony od służby. Nie znamy powodu tej decyzji, jednak może mieć ona związek z zakupem przez Konopackiego gruntów ziemskich. Według niektórych źródeł w prasie funkcję naczelnika Sekcji Administracyjnej pełnił już w 1859 roku. Jakim był urzędnikiem? W opisie górnictwa, którego autorem jest Zygmunt Fudakowski, można znaleźć następującą informację: „(…) Naczelnik Sekcji Administracyjnéj p. Konopacki – ten ostatni szczególniéj czynny i przedsiębiorczy”. Obie te cechy charakteru widać bardzo dobrze w jego największym dziele – Nowej Pradze.
Pierwszy dom na Nowej Pradze pod Warszawą
W 1843 roku dobra ziemskie Targówek stały się własnością Józefa Noskowskiego, który rok później podzielił je na mniejsze kolonie. Jedną z nich, oznaczoną numerem 12, nabył w 1845 roku Piotr Witkowski, a od niego w 1860 roku Ksawery Konopacki. W tym miejscu warto zaznaczyć, że wcześniej dzierżawił jakąś część gruntu lub był jej właścicielem, jednak wzmianka o tym nie znalazła się w księdze hipotecznej. Gdy w 1858 roku w prasie zamieścił trzykrotnie ogłoszenie o sprzedaży pojedynczych placów, spotkało się to z kpinami, co napisałam już we wstępie. Nikt nie wierzył, że tak odważne i szalone przedsięwzięcie może się udać. Konopacki nie przejmował się chwilowymi problemami i zamieszkał na terenie osady, którą sam założył. Jego dom, otoczony ogrodem parterowy drewniak przy ul. Stalowej 21 wybudowano w 1860 roku i był to pierwszy dom, jaki pojawił się na obszarze osady.
Ksawery Konopacki miał pomysł, by część gruntów, które nabył, przeznaczyć na budowę 100 domów dla robotników lub rzemieślników. Miało to zapewnić klasie ubogiej tanie mieszkania, co podniosłoby jej morale i zapewniło byt materialny. Ze swojej kieszeni zobowiązał się pokryć koszt budowy piekarni, rzeźni i kąpieli ludowych. Swoją propozycję przedstawił pomysłodawcy projektu tanich domów, Józefowi Juszczykowi, który udał się z nią do Leopolda Kronenberga. Idea Konopackiego upadła – po analizach technicznych okazało się, że należący do niego grunt to ruchome piaski, które najpierw należałoby zniwelować i zdrenować, by nadawały się pod jakąkolwiek zabudowę. Czy prace te wykonano? Prawdopodobnie tak, jednak nie ma na to ostatecznego potwierdzenia.
Stalowa, najważniejsza ulica Nowej Pragi
Czytając opis zabudowy osady w 1866 roku, można zauważyć, że Ksawery Konopacki niechętnie rezygnował z raz powziętego pomysłu. Prasa wymienia w tym okresie na terenie Nowej Pragi 175 domów i 2 tys. mieszkańców. Budynki należące do zamożnych ludzi wyróżniały się wyglądem i były murowane. Działało 6 jatek, 25 sklepików, piekarnia urządzona kosztem Konopackiego, w której za korzystną cenę można było kupić pieczywo, 3 szkółki oraz fabryki, m.in. świec i mydła, krochmalu oraz lakieru. Ponadto: krawiectwo, szewstwo, stolarstwo, szklarstwo, ciesielstwo, ślusarstwo, kowalstwo, blacharstwo. Były tam również skład win, restauracja oraz zakład fotograficzny. Konopacki ofiarował również plac na wybudowanie szpitala pod jednym warunkiem – jego budowa miała się rozpocząć nie później niż 1. maja b.r. Działały dwie izby felczerskie i akuszerki. Na terenie osady było 11 ulic, z czego najważniejsza była ulica Środkowa. W ciągu 5 lat, dzięki przedsiębiorczości Konopackiego, Nowa Praga rozrosła się i stała się miejscem, w którym warto było ulokować kapitał. Prasa z okresu wspominała jego niepospolitą zdolność organizacyjną i wypowiadała się o Ksawerym Konopackim jedynie pozytywnie. Nazywała go również „mającym dobre dla miasta [Warszawy] zamiary”.
Dom Ksawerego Konopackiego na Pradze
Kiedy mowa o domu Konopackiego, jako pierwszy przychodzi na myśl budynek nazywany potocznie Pałacykiem przy ul. Strzeleckiej 11/13. Należał do niego jeszcze jeden parterowy budynek, który wybudowano w latach 1865-1866 przy ul. Środkowej 20. Najprawdopodobniej projektantem obu był Aleksander Jan Woyde, architekt. Jak podaje Jarosław Zieliński, frontowe skrzydło domu przy Środkowej 20 miało w trakcie przednim hol i dwa pokoje, zaś w tylnym kuchnię, sionkę, dwa wyjściowe przedpokoje oraz niewielki korytarz z dwustronnymi schodami od strony przedpokoju holu i od sionki przy kuchni. Schody wiodły w dół na poziom sutereny. Z obu przedpokoi można było przejść do prostopadłego skrzydła podwórzowego, w którym znajdowały się dwie duże izby mieszkalne. Na tyłach posesji stał podzielony na 3 pomieszczenia drewniany budynek gospodarczy. Budynek przy ul. Środkowej 20, który mieszkańcy zapamiętali jako piekarnię, został wyburzony w październiku 2017 roku, pomimo wpisanej do rejestru zabytków elewacji frontowej.
Dom przy ul. Strzeleckiej 11/13 powstał niemal w tym samym czasie. Reprezentuje eklektyzm z elementami renesansu włoskiego. Znajdowały się w nim mieszkania na wynajem: 3-pokojowe z przedpokojem i kuchnią, 5-pokojowe z przedpokojem, kuchnią i dwoma wejściami, 10-pokojowe z kuchnią, dwoma paradnymi schodami od ulicy oraz wejściem od podwórza, trzema balkonami, werandą, stajnią, wozownią, piwnicą i wspólną górą, pralnią, maglem i łazienką wspólną dla wszystkich lokatorów.
Po śmierci Konopackiego w 1879 roku obie nieruchomości odziedziczyła Magdalena z d. Mingin Kossowicz. Jeśli chodzi o Pałacyk Konopackiego, jeszcze w tym samym roku kupił go od niej rosyjski książę gen. Agafon Wachwachow. W 1897 roku sprzedał nieruchomość żydowskiemu przedsiębiorcy Michałowi Endelmanowi, po którym jeszcze w tym samym roku odziedziczyły ją jego dzieci – Zundel vel Zygmunt Endelman, Frajdla vel Franciszka z Endelmanów Papierny oraz Arnold. W 1904 roku właścicielami zostali Zundel i Frajdla, którzyw 1920 roku sprzedali połowę swojej własności Szmulowi Lejzorowi Patronowi. Po jego śmierci w 1922 toczyło się postępowanie spadkowe i w 1925 roku część tę odziedziczyła jego żona Genendla oraz piątka ich dzieci: Eja Mordka Hersz, Josef Aron, Ryfka Łaja, Bajla Maria i Brucha Idessa. Jeszcze w tym samym roku wszyscy właściciele sprzedali swoje części Gminie m.st. Warszawy. Budynek przeznaczono na cele oświatowe. W okresie stalinizmu funkcjonował w nim Wojewódzki Urząd Kontroli Prasy, który podlegał pod Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego.
Co jeszcze wiadomo o Konopackim?
Ksawery Konopacki wyprowadził się z Nowej Pragi, ale nie na wschodnie Mazowsze, jak sugerują niektóre teksty, a na ul. Grzybowską 19, gdzie mieszkał do śmierci. Pod tym adresem znajdowały się neorenesansowy pałac i dwupiętrowa kamienica wybudowane w latach 1837-1838, a także oficyny i niewielki ogród. Zaprojektował je Jan Jakub Gay, który z pałacu uczynił dom własny.
Nie brakuje w prasie wzmianek, jakoby Konopacki miał podarować Żydom teren, na którym wybudowana została drewniana synagoga. W świetle najnowszych badań, przeprowadzonych przez Jarosława Zielińskiego, działka ta znajdowała się na obszarze Kurakowszczyzny, będącej już wtedy własnością Marcellego Zyznowskiego vel Żyznowskiego.
Według źródeł Ksawery miał dwie żony. Pierwszą była Szwajcarka Emilia Verder, której ojciec był urzędnikiem celnym w Tallinie. Natomiast drugą była Laura Maria z Brock-Hanzen-Sommerfeld. To między innymi od niej Konopacki pożyczył pieniądze na budowę domu przy ul. Strzeleckiej 11/13.
Charakter Konopackiego chyba najlepiej oddają słowa tajnych agentów, które z dokumentu przytoczył Egidijus Aleksandravičius – Ksawery żył spokojnie, ale potrafił żartobliwie (lub poważnie) chwalić się, że car Aleksander II to jego przyjaciel lub poprosić o zgodę na przejście na prawosławie.
Przeszedł na prawosławie, o czym świadczy wzmianka w III tomie „Pamiętników Wiktora Szokalskiego”: „Przypominam sobie, że będąc na wieczorze u profesora Mierzyńskiego, spotkałem tam pana Konopackiego, który w górnictwie po Łabęckim objął stanowisko i gdy mu o temwszystkiem mówiłem ozwał się cynicznie, że nie widzi wielkiej przeszkody: ‘niechaj syn pański zmieni religję, a jako prawosławnemu damy mu zaraz posadę’. Roześmiałem się na tą propozycją, a pan Konopacki zmieszał się bardzo, gdyż on właśnie swoją posadę [w Komisji Rządowej Przychodu i Skarbów – dop. MW] zawdzięczał temu, że prawosławie przyjął. Szczęściem, że takich ichmościów liczyliśmy bardzo mało w społeczeństwie naszem”.
Po prawosławiu wybrał protestantyzm. W 1872 roku Konopacki został członkiem komitetu, który miał przejrzeć ustawę, ponieważ szkoła elementarna dla chłopców i dziewcząt, działająca przy Kościele Ewangelicko-Reformowanym, nie odpowiadała potrzebom gminy.
Ksawery Józef Konopacki, założyciel Nowej Pragi, zmarł po ciężkiej chorobie 13 marca 1879. Miał 66 lat. Jego żona Laura Maria z Brock-Hanzen-Sommerfeld Konopacka umarła zaledwie 4 dni po nim, w wieku 49 lat. Małżonkowie nie dożyli przyłączenia Nowej Pragi do Warszawy. Ich ciała spoczęły na Cmentarzu Ewangelicko-Reformowanym w Warszawie. Gdzie dokładnie znajdował się ich grób, nie wiadomo.
Tekst pochodzi z publikacji Domu Kultury „Praga” pt. „Pałacyk Ksawerego Konopackiego – historia do układania”.
Monika Wesołowska
Autorka jest rdzenną prażanką; społecznym opiekunem zabytków. Zajmuje się badaniem historii Pragi i podejmuje szereg działań mających na celu popularyzację wiedzy o tej części Warszawy i jej dziedzictwie. Jest autorką inicjatywy „Z Pragą za pan brat”. Publikuje artykuły naukowe i popularnonaukowe, prowadzi spacery, wygłasza prelekcje, jest współautorką wystaw.
Od 2016 roku inwentaryzuje i dokumentuje detale architektoniczne z Fundacją Hereditas. Jest autorką opracowań historycznych i histroryczno-konserwatorskich, współautorką opracowania badań stratygraficznych kamienicy przy ul. Sprzecznej 8. Uczestniczyła w badaniach stratygraficznych kamienic przy ul. Sprzecznej 8, Targowej 19 i Targowej 63. Ukończyła warsztaty konserwacji metalu, otrzymując dyplom.
