Historia osady Golędzinów, której nazwę nosi dziś jedno z osiedli na Pradze-Północ, jest krótka, ale burzliwa. Początki osady na prawym brzegu Warszawy datuje się na XIV wiek, zaś schyłek, a w efekcie upadek późniejszego miasta na lata 30. XIX w. Wszystkiemu winni Rosjanie i Francuzi, dla których prawy brzeg Wisły był przedmurzem Warszawy.
W 1806 r. Praga miała obronić Warszawę przed spodziewanym atakiem ze wschodu. Napoleon Bonaparte, którego wojska przepędziły wcześniej ze stolicy rosyjskich żołnierzy, rozkazał wyburzyć drewnianą zabudowę prawobrzeżnej Warszawy i przygotować szańce, sam zaś ruszył na Moskwę. Niestety, kampania zakończyła się klęską cesarza, a Warszawa znów znalazła się w rękach Rosjan. Zaborca rozkazał zburzyć napoleońskie fortyfikacje i pozostałości domów na prawym brzegu Wisły. Z pożogi ocalała jedynie parafia Matki Bożej Loretańskiej przy ul. Ratuszowej. Praga w dużym stopniu została zniszczona, zaś historyczny Golędzinów przestał istnieć.
Co ciekawe, dzisiejsze osiedle Golędzinów, położone tuż za rondem Stefana Starzyńskiego, ma niewiele wspólnego z dawną osadą, której początki datuje się na XIV w. Osada znajdowała się na terenach dzisiejszej Pragi II. Rynek Golędzinowa, gdzie m.in. odbywały się targi, był zlokalizowany w rejonie skrzyżowania ulic Jagiellońskiej i Szanajcy. Osada słynęła z garbarni, czyli zakładów, w których wyprawiało się surowe skóry.
Początki osady Golędzinów
W 1658 r. osada otrzymała prawa miejskie. W 1764 r. miasteczko Golędzinów kupił król Stanisław August Poniatowski i założył jurydykę, czyli coś w rodzaju prywatnego miasta, które rządziło się własnymi prawami. Na jego terenie miał znajdować się m.in. kościół ewangelicko-augsburski i cmentarz. Nie zachowały się jednak żadne ślady tych budowli, tym bardziej dokumenty czy mapy. W 1859 r. „Gazeta Codzienna” donosiła jedynie, że cmentarz na przedmieściach Pragi został uporządkowany i ogrodzony.
W dniu 1 b. m. i r. o godz. 3ej po południu odbyło się poświęcenie nowo uporządkowanego cmentarza wyznania Ewangelicko-Augsburskiego na przedmieściu Praga położonego. Obrzędu poświęcenia po stosownej mowie dopełnił Jks. Otto, pastor, w obec. osób przybyłych na akt ten z Warszawy i okolic dość licznie, mimo przykrego deszczu. Cmentarz ten obecnie należycie ogrodzonym i uporządkowanym został, a w środku jego stanął nowy krzyż z wyobrażeniem Pana Jezusa.
Golędzinów zostaje włączony do Warszawy
W 1791 r. Golędzinów, wraz z sąsiednim miastem Praga, został włączony do Warszawy. W marcu, w 1794 r. rozpoczęła się insurekcja kościuszkowska, czyli powstanie przeciwko Rosji i Prusom. Ostatnia bitwa powstania rozegrała się 4 listopada na Pradze i na terenach dawnego Golędzinowa. Porażka i późniejsza rzeź prawobrzeżnej Warszawy, była jednym z ostatnich gwoździ do trumny Golędzinowa.
Przyszłość tej części miasta ostatecznie została nakreślona w latach 30. XIX w. Po stłumieniu przez Rosjan kolejnej insurekcji – Powstania Listopadowego w 1831 r. – car zdecydował o budowie warszawskiej Cytadeli. Przedmościem twierdzy na prawym brzegu Wisły stał się Fort Jasińskiego, którego pierwszym patronem był zdrajca, Juliusz Śliwicki, w stopniu carskiego kapitan. Budowa fortu zakończyła się w 1838 r.
Wojskowe korzenie nowego Golędzinowa
Krajobraz Golędzinowa zmienił się diametralnie. Od działobitni fortu, czyli dział broniących twierdzy, aż do dzisiejszej ul. 11 Listopada, nie było niczego. Powstała esplanada, czyli niezabudowana, otwarta przestrzeń, która miała umożliwić obrońcom fortu dobrą widoczność i swobodny ostrzał w razie ataku. Fort, podobnie jak Cytadela, nigdy nie spełnił swojej militarnej roli. Służył za to, jako koszary dla formacji wojskowych – carskich, a później polskich – oraz dla formacji milicyjnych, a ostatecznie policyjnych. W latach PRL-u w forcie znajdowała się legendarna baza ZOMO, co zostało m.in. wykorzystane w pieśniach warszawskich kibiców:
Stalowe hełmy przy głowie głowa jedzie wycieczka z Golędzinowa,
pały łomoczą ludzie krwią broczą a gad się śmieje i w mordę leje
Wtem sztandar Legii w górze powiewa przed tym sztandarem milicja zwiewa,
Już nie pomogą pały i lole ja cię milicjo ………
W 2010 r. na Golędzinów, w sąsiedztwo fortu, przeniosła się Komenda Rejonowa Policji Warszawa VI, która przez lata miała swoją siedzibę przy ul. Cyryla i Metodego na Starej Pradze.
Budowa policyjnego osiedla na terenie zabytkowego fortu
W 2001 r. na chronionym przez konserwatora zabytków terenie fortu rozpoczęto budowę sześciu ośmiopiętrowych bloków przeznaczonych dla policjantów i ich rodzin. Inwestycja została jednak przeprowadzona z pominięciem konserwatora, choć fort od 1975 r. jest wpisany do rejestru zabytków.
Budowa osiedla, mimo protestów, burzy w mediach i decyzji wojewódzkiego konserwatora zabytków o wstrzymaniu inwestycji, zakończyła się w 2002 r. Pierwsi mieszkańcy wprowadzili się w 2003 r. a sprawa została zamieciona pod dywan.
Komunalne bloki na Golędzinowie
W 2012 r. i w 2015 r. na osiedlu oddano do użytku ponad 300 komunalnych lokali mieszkalnych. Znajduje się tam pięć czterokondygnacyjnych budynków o tynkowanych na biało fasadach oraz cztery siedmiokondygnacyjne bloki z cegły ceramicznej. Te ostatnie mają nawet swoje nazwy: Bastion, Redan, Barkan i Luneta, które nawiązują do militarnej przeszłości miejsca.
Ilość kondygnacji poszczególnych obiektów oraz ich wzajemny układ kompozycyjny nawiązuje też do przebiegu dawnych wałów ziemnych. Taki był zamysł architektów z Zespołu Projektowo-Inwestycyjnego Kontrapunkt v-projekt z Krakowa, odpowiedzialnych za projekt.
Fort i towarzyszące mu zabudowania są dziś ukryte za nowymi blokami. Od strony ul. Jagiellońskiej znajduje się jednak charakterystyczny budynek z czerwonej cegły, dobrze widoczny dla kierowców i pasażerów komunikacji, którzy codziennie grzęzną w korkach. To dom kadry oficerskiej fortu przy ul. Jagiellońskiej 47, wybudowany ok. 1900 roku. W dwukondygnacyjnym budynku zachowało się wiele zabytkowych detali z epoki.
Ciekawostki
- Na terenie Instytutu Badawczego Dróg i Mostów przy ul. Instytutowej 1 znajduje się Pontiseum – muzeum reliktów warszawskich mostów wydobytych z Wisły. Muzeum działa od 2014 r.
- Na osiedlu od 2016 r. działa Biblioteka Publiczna. Wypożyczalnia dla Dorosłych i Młodzieży nr 102 znajduje się pod adresem Jagiellońska 47E.
- W 2019 r. największy polski producent gier CD Projekt, znany m.in. z takich produkcji jak Wiedźmin, wykupił kompleks nieruchomości przy ul. Jagiellońskiej 74, który dzierżawił od 20 lat.
- Historyczny Golędzinów był miejscem, gdzie powstały najsłynniejsze weduty, czyli panoramy, lewobrzeżnej Warszawy z dziełami Bernardo Bellotta, zwanego Canalettem, na czele.
- W 2000 r. na terenach dzisiejszego osiedla komunalnego planowano budowę sądów dla Pragi.
