Pierwsze wzmianki o Pradze pochodzą z 1432 roku, ale historia osadnictwa na prawym brzegu warszawskiej Wisły sięga początków dziejów ludzkości. To na Pradze odkryto najstarsze ludzkie ślady. Praga stała się miastem w 1648 r., ale dopiero u schyłku XVIII wieku została włączona do Warszawy. Dziś historyczna Praga zgodnie z Miejskim Systemem Informacji nosi nazwę Praga-Północ i jest jedną z 18 dzielnic Warszawy.
SPIS TREŚĆ
- Skąd się wzięła nazwa Praga?
- Prastara Praga, czyli prehistoria dzisiejszej dzielnicy
- Średniowieczna Praga
- Praga w Rzeczpospolitej Obojga Narodów i pierwszy stały most przez Wisłę
- Władysław IV nadaje Pradze prawa miejskie
- Potop szwedzki, epidemie i wzrost zainteresowania wśród magnatów
- VII praski cyrkuł miejski, czyli przyłączenie Pragi do Warszawy
- Wielka tragedia Pragi w 1794 r. i budowa praskiej cytadeli
- Praga połączyła Warszawę z Cesarstwem Rosyjskim
- Powstaje park Praski, cerkiew i wodociąg
- I wojna światowa na Pradze
- Wielkie inwestycje na Pradze w niepodległej Polsce
- Wojna obronna we wrześniu 1939 r. i powstanie warszawskie na Pradze
- Praga przejmuje rolę stolicy Polski
- Nowe osiedla mieszkaniowe Pragi
Skąd wzięła się nazwa Praga?
Nazwa Praga prawdopodobnie pochodzi od słowa prażyć, które w tym przypadku oznacza wypalanie terenów dawnej puszczy pod zasiewy i osadnictwo. Zupełnie inny źródłosłów podaje Jędrzej Słowaczyński, w wydanej w 1838 r. monografii o Pradze. Twierdzi on, że geneza nazwy sięga czasów, kiedy prześladowani za religię osadnicy czescy osiedlili się nad Wisłą. To oni, według autora, nadali jej nazwę zaczerpniętą od Pragi czeskiej. Jednak bardziej prawdopodobna jest ta pierwsza wersja, przytaczana w wielu źródłach.
Prastara Praga, czyli prehistoria dzisiejszej dzielnicy
Zanim na lewym, brzegu warszawskiej Wisły pojawiła się pierwsza chałupa, nie wspominając już o pałacach, kościołach czy zamku, prawy brzeg od dawna już był zamieszkany. Jednolita, wysoka skarpa lewobrzeżnej Warszawy nie była specjalnie atrakcyjna dla prehistorycznych osadników. Co innego Praga ze swoimi rozlewiskami, urozmaiconym ukształtowaniem terenu, pasami dolin o różnej szerokości i nasłonecznionymi zboczami.
Pierwsze znane naukowcom osady ludzkie pojawiły się na Pradze ponad 11 tys. lat temu, w IX tysiącleciu przed naszą erą. Był schyłek plejstocenu, chłodnej epoki zlodowaceń. W tak niegościnnym środowisku odnaleźli się łowcy reniferów, koczownicy z tzw. kultury świderskiej.
Grupy pierwszych sezonowych mieszkańców Pragi liczyły wtedy do siedmiu-ośmiu osób. Wskazują na to ślady pojedynczych namiotów o średnicy do 3 m. Obozy były krótkotrwałe, o czym świadczą zbadane warstwy węgla i popiołów w obrębie odnalezionych palenisk. Koczowniczy styl życia wymuszały wędrówki reniferów, co nie sprzyjało stałemu osadnictwu.
Około 9500 lat temu, czyli 7500 lat p.n.e., gdy nastąpiło ocieplenie klimatu, a w miejscu lodowca pojawił się gęsty las, na Pragę dotarli przybysze z zachodu. W miejsce kultury świderskiej pojawili się ludzie reprezentujący kulturę komornicką. Okres ich dziejów nazwano mezolitem, czyli środkową epoką kamienia.
Zamiast namiotów pojawiły się szałasy, co świadczyło tym, że nowi mieszkańcy prowadzili już względnie osiadły tryb życia. Zmarłych grzebano w ziemi, co może też oznaczać, że osadnicy czuli się coraz silniej związani z prawobrzeżną Warszawą, z którą wiązali już całe swoje życie.
Najstarsze ludzkie szczątki w Warszawie odkryto właśnie na Pradze. W literaturze znajdziemy opis ośmioletniej dziewczynki z Grochowa, która zginęła najprawdopodobniej w wyniku nieszczęśliwego wypadku około 8 tys. lat temu.
Średniowieczna Praga
W średniowieczu prawy brzeg Wisły był już w pełni zasiedlony. Znajdowało się tu kilkanaście wsi będących własnością: książęcą (Bródno, Żerań), kościelną (Kamion, Grochów, Kawęczyn, Gocław), lub – jak Praga – rycersko – szlachecką (Białołęka, Tarchomin, Targowe Golędzinów, Załęże, Zerzeń).
Podstawowym zajęciem zamieszkującej tu ludności było rolnictwo, ale trudniła się ona również hodowlą, młynarstwem, karczmarstwem, przewoźnictwem, rybactwem i bartnictwem. Mimo postępującego zagospodarowania, w krajobrazie tych okolic nad uprawami rolnymi dominowała długo zieleń łąk, zarośli i lasów, które podchodziły zwartą puszczą pod Bródno, Targówek, Gocław czy Zerzeń jeszcze w XVIII w.
Praga w Rzeczpospolitej Obojga Narodów i pierwszy stały most przez Wisłę
Przełom w rozwoju prawobrzeżnej wsi przyniosły lata siedemdziesiąte XVI w. Wyznaczenie Warszawy na miejsce odbywania sejmów Rzeczypospolitej Obojga Narodów i związana z tym budowa stałego mostu przez Wisłę sprawiły, że okolice Pragi stały się widownią doniosłych wydarzeń politycznych. W listopadzie 1572 r. na polach pod Grochowem, doszło do zjazdu senatorów i szlachty mazowieckiej, zwołanego w okresie walk o władzę po bezpotomnej śmierci króla Zygmunta Augusta, zaś kilka miesięcy później – w kwietniu następnego roku – na błoniach Kamiona przeprowadzono pierwszą wolną elekcję, podczas której wybrany został Henryk Walezy. Zdarzenia te zwróciły uwagę na atrakcyjność tych terenów, usytuowanych w najbliższym sąsiedztwie Warszawy, u zbiegu ważnych traktów handlowych.
Władysław IV nadaje Pradze prawa miejskie
Do osób, które trafnie oceniły korzystne położenie Pragi należał biskup kamieniecki Marcin Białobrzeski. Informując w 1538 r. Stolicę Apostolską o nabyciu części gruntów praskich, uzasadniał ich zakup walorami rezydencjonalnymi tego miejsca w perspektywie spodziewanych na prawym brzegu Wisły następnych zjazdów szlacheckich. Obok biskupów kamienieckich, żywy udział w parcelacji tych terenów brała zamożna szlachta i magnateria związana z dworem królewskim. Szczególną aktywnością odznaczył się tu marszałek koronny
Adam Kazanowski, który w latach 1637-1647 miał w swoim ręku znaczne posiadłości nie tylko na Pradze, ale i w pobliskim Golędzinowie. Inwestycje marszałka zaniepokoiły kapitułę kamieniecką, dlatego 10 lutego 1648 r. wyjednała ona u króla Władysława IV Wazy dla swojej majętności prawa miejskie, hamując w ten sposób tworzenie się na tym terenie obcej jurysdykcji.
Przywilej królewski doprowadził do formalnego podziału Pragi na miasteczko Pragę Biskupią oraz nie podlegające prawu miejskiemu posiadłości Kazanowskiego, zwane Pragą Magnacką, a w czasach późniejszych Książęcą, kiedy stały się one własnością kolejno Czartoryskich, Lubomirskich i Potockich. Kazanowski, jak reprezentujący ówcześnie kapitułę biskup Michał Działyński, przykładali się jednako do urbanizacji podległych im części. Pierwszemu zawdzięczała Praga różne inwestycje o charakterze gospodarczym, jak browar, słodownie, spichlerze, cegielnie i żupę solną, drugiemu – ordynację określającą organizację władz miejskich oraz wzniesiony w latach trzydziestych XVII w. monumentalny klasztor i kościół bernardynów. Ufundowana przy kościele w 1643 r. – z dotacji króla Władysława IV i jego rodziny – kaplica, wzorowana na Santa Casa w Loreto wraz ze słynącą łaskami figurą Matki Boskiej Loretańskiej, najstarszy obecnie zabytek architektury praskiej, stała się celem masowych pielgrzymek wiernych z bliższych i dalszych okolic Warszawy. O znaczeniu, jakie miała dla Pragi, świadczy umieszczenie jej wizerunku na pieczęci nowozałożonego miasteczka.
Główną arterią Pragi była istniejąca do dziś ulica Ratuszowa, przy której prócz zabudowań bernardyńskich znajdował się ratusz praski. Prowadziła ona do przystani, z której odbijały łodzie i promy, utrzymujące łączność z lewym brzegiem, po zniszczeniu mostu zniesionego przez powódź w 1603 r. W przeciwieństwie do sąsiedniego Skaryszewa – miasteczka biskupów płockich, powstałego w 1591 r. i rozplanowanego sposób regularny, Praga dziedziczyła układ sieci ulicznej po dawnej wsi, podyktowany warunkami fizjograficznymi terenu. Podobnie przebiegał on w graniczącym z Pragą od północy Golędzinowie, który prawa miejskie otrzymał w 1658 r.
Potop szwedzki, epidemie i wzrost zainteresowania wśród magnatów
W połowie XVII w. Praga, Skaryszew i Golędzinów tworzyły już znaczne skupienie osadnicze, które Adam Jarzębski – autor pierwszego przewodnika po stolicy, wydanego w 1643 r.- nazwał, nieco na wyrost, drugą Warszawą. Owo prawobrzeżne „trójmiasto”, ze swymi licznymi jarmarkami i targami, zaangażowaniem w handel wiślany i rozwijającym się dynamicznie przetwórstwem spożywczym, tworzyło zaplecze aprowizacyjne stolicy, zdolne zaspokoić potrzeby odbywających się tutaj regularnie wielotysięcznych zjazdów sejmowych. Jeżeli nie liczyć stosunkowo częstych powodzi, pierwsze cięższe straty osadom i wsiom prawego brzegu Wisły zadał dopiero „potop szwedzki”, a zwłaszcza trzydniowa bitwa, jaką w 1656 r. stoczyły połączone siły Karola Gustawa i elektora branderburskiego z broniącym dostępu do stolicy wojskami polskimi. W drugim dniu bitwy spalone zostały Białołęka, Żerań i Bródno, trzeciego – Praga, Skaryszew oraz Kamion.
Nękające Warszawę i okolice w drugiej połowie XVII w. epidemie i nieurodzaje, a także przemarsze i starcia wojsk swoich oraz obcych w przetaczającej się przez ziemie polskie wojnie północnej, nie sprzyjały szybkiemu usuwaniu zniszczeń i dalszej rozbudowie.
W okres pokojowej pomyślności wkroczyła Praga dopiero w latach dwudziestych następnego stulecia. Ponownemu rozwojowi sprzyjało tradycyjnie korzystne położenie przy najbardziej uczęszczanej przeprawie przez Wisłę. Magnaci ze wschodnich kresów Rzeczypospolitej, zjeżdżający regularnie do stolicy, zwykli byli traktować Pragę jako miejsce ostatniego postoju. Przyjęte było i wygodne posiadanie tu skromnego choćby dworku, umożliwiającego odpoczynek i przygotowanie paradnego wjazdu do miasta. W ślad za możnymi ciągnęła ludność trudniąca się handlem, rzemiosłem, i usługami, licząca na zyski w rozkwitającym na nowo życiu gospodarczym. Do ponownego zainteresowanie prawobrzeżem przyczynili się także dwaj ostatni królowie. Odbytej na polach Kamiona w 1733 r. elekcji Augusta III nadał dwór saski znaczny rozgłos, a same uroczystości przedstawione zostały na efektownym widoku i planie sporządzonym przez rysownika i kartografa F.C. Schmidta. Po udanej elekcji nowy król ufundował kościół i klasztor osiadłym na Pradze bernardynkom. Znaczny wkład w przemiany życia na tych terenach miał Stanisław August Poniatowski, przyczyniając się do szybkiej parcelacji i urbanizacji nabytych części Golędzinowa, Załęża oraz dawnych dóbr Targowe, zwanych już wówczas Targówkiem. Znaczną część Targówka wydzierżawił król w 1780 r. swemu doradcy i bankierowi Szmulowi Jakubowiczowi Zbytkowerowi, który w krótkim czasie zmonopolizował niemal całą gospodarkę praską, organizując na nowych zasadach handel bydłem, zakładając rzeźnię, garbarnię, tartak i dwie gorzelnie. Zbytkower na stałe wszedł do historii miasta, gdy od jego imienia nazwano Szmulowizną jeden z rejonów urbanistycznych Pragi, położony na dawnych gruntach należących do niego.
VII praski cyrkuł miejski, czyli przyłączenie Pragi do Warszawy
Istotne znaczenie dla dalszych dziejów Pragi, podobnie zresztą jak i całej Warszawy, miało usypanie wokół miasta wałów zwanych – od nazwiska inicjatora – okopami marszałka Stanisława Lubomirskiego. Zasadniczą przyczyną ich wzniesienia była potrzeba wzmocnienia kontroli policyjno-sanitarnej w obronie przed dżumą grasującą w Polsce na jesieni 1770 r. W obrębie wałów po prawej stronie Wisły znalazły się Golędzinów, obie Pragi – Biskupia i Książęca oraz Skaryszew, co stanowiło ważny krok na drodze scalenia ich w jeden organizm miejski z Warszawą. Sprzyjał temu zbudowany w 1776 r. most łyżwowy, spinający oba brzegi Wisły, który rozbierano z nadejściem zimy i kładziono ponownie po spłynięciu lodów. Ostateczną konsolidację tych miasteczek ze stolicą przyniosła ustawa o miastach uchwalona przez Sejm Czteroletni w 1791 r., znosząca wszelkie jurydyki; włączono je w obręb miasta, tworząc tzw. VII praski cyrkuł miejski. Ze spisów, dokonanych na użytek tej inkorporacji – pierwszych w dziejach Pragi – wynika, że miała ona wtedy 540 zabudowanych posesji oraz 7300 mieszkańców.
Mimo widocznego rozwoju, nie budziła ona jednak entuzjazmu współczesnych. Inflantczyk Fryderyk Schulz pisał w 1793 r., że „składają ją w większej części domy drewniane, niskie, zamieszkane przez Żydów, wśród nich para klasztorów, nieco mnichów , którzy zarówno pono z innymi mieszkańcami przemycanym towarem handlują i nie najlepszej używają sławy”.
Wielka tragedia Pragi w 1794 r. i budowa praskiej cytadeli
Kres kilkudziesięcioletniemu spokojnemu bytowaniu praskiemu położyły tragiczne wydarzenia towarzyszące utracie suwerenności narodowej. Ostatnia bitwa I Rzeczypospolitej – bitwa o Warszawę w czasie insurekcji kościuszkowskiej w 1794 r. – rozgrywała się na ulicach Pragi. Jej tragicznym następstwem, poza zniszczeniem zabudowy, była masakra ludności cywilnej dokonanej przez wojska Suworowa, zapamiętana jako „Rzeź Pragi”.
Po zburzeniu w latach 1806-1807 znacznej części ocalałej zabudowy pod fortyfikacje napoleońskie, a następnie po kolejnych stratach w czasach powstania listopadowego, Praga długo nie mogła odzyskać miejskiego charakteru. Pozbawiona całych kwartałów zabudowy miała wygląd na poły wiejski z powstałymi w miejscu ulic i domostw obszarami gruntów rolnych, ogrodów, sadów, łąk i pastwisk, z nikłym odsetkiem ludności parającej się handlem i rzemiosłem. Czynnikiem hamującym odbudowę był dodatkowo Fort Śliwickiego, wzniesiony jednocześnie z Cytadelą na lewym brzegu Wisły po powstaniu listopadowym 1830 r. Powstanie fortu stało się przyczyną wprowadzenia zakazu wznoszenia budynków murowanych w rejonach północnej, a częściowo i środkowej Pragi, obowiązującego do 1916 r.
Praga połączyła Warszawę z Cesarstwem Rosyjskim
Mimo podejmowanych wcześniej przez zaborcę prób zatrzymania postępującej degradacji, istotny przełom w życiu tej części miasta zapoczątkowały dopiero lata sześćdziesiąte XIX w. Zdecydowało o nim uruchomienie kolei łączących prawobrzeżną Warszawę z Cesarstwem Rosyjskim – Petersburskiej (1862) i Terespolskiej (1867), a także oddanie do użytku kolei obwodowej z mostem koło Cytadeli (1875), umożliwiającym powiązanie magistrali kolejowych po obu stronach Wisły. Praga stała się odtąd ważnym węzłem przeładunkowym towarów eksportowanych do Rosji i z niej przywożonych, zarówno w handlu z Królestwem Polskim, jak i w obrocie tranzytowym z zachodem Europy.
Dogodne połączenia komunikacyjne, możliwość bezpośredniego dowozu węgla i innych surowców, taniość terenów i siły roboczej sprzyjały lokowaniu tu przemysłu, kreując Pragę na trzecią – obok Woli i Powiśla – produkcyjną dzielnicę Warszawy. Intensywna industrializacja i urbanizacja objęła również rozwijające się w sąsiedztwie osady: Nową Pragę, Szmulowiznę i Kamionek, czego konsekwencją było włączenie ich do Pragi, która w 1908 r. podzielona została na dwa cyrkuły: Nowopraski i Staropraski.
Powstaje park Praski, cerkiew i wodociąg
Wybudowanie dworców kolejowych oraz stałego żelaznego mostu przez Wisłę (1864), skonstruowanego przez inż. Stanisława Kierbedzia, zmusiło władze do uporządkowania praskiego centrum. Od mostu do dworca Petersburskiego wytyczono szeroką ulicę Aleksandrowską (później Zygmuntowską, a obecnie al. Solidarności), tworząc mniej więcej w jej połowie plac (obecnie Weteranów 1863 r.) z promieniście rozchodzącymi się ulicami. Na północ od placu, na terenie przylegającym do Wisły, założony został obszerny park miejski (1865-1870), za którym znajdował się rozległy obszar koszar i magazynów wojskowych.
Nad całą okolicą dominowała bryła cerkwi św. Marii Magdaleny (1869), przeznaczonej dla stacjonującego tu garnizonu i stosunkowo licznie zamieszkującej Pragę cywilnej ludności rosyjskiej. Celem zaborcy było, jeśli nie całkowite zrusyfikowanie prawobrzeżnej Warszawy, to przynajmniej nadanie jej charakteru typowego kresowego miasta imperium. Trzeba było wielu lat, by stało się możliwe wzniesienie w sąsiedztwie katolickiego kościoła parafialnego św. Floriana (1888-1891). Rozwój budownictwa związany był z rosnącą liczbą ludności. O ile jeszcze w 1882 r. Praga liczyła ok. 16 tys. mieszkańców, to w 1913 miała ich już ponad 90 tys. Pozostawała jednak nadal dzielnicą ubogą, zasiedloną w przeważającym stopniu przez proletariat miejski. Rozwój demograficzny wyprzedzał stale nie tylko budownictwo mieszkaniowe, ale i wszystkie inne inwestycje. Zaopatrzenie w wodę pitną zapewnił dopiero wodociąg zaprojektowany i zrealizowany przez inż. Williama Lindleya, doprowadzony z lewego brzegu w latach osiemdziesiątych XIX w. Lecz i on docierał jedynie do 61 proc. posesji. Kanalizację zaczęto zakładać od 1906 r. i do wybuchu wojny zdołano przyłączyć zaledwie 27,5 proc. domostw. Zaczątek komunikacji miejskiej stanowiła kolejka konna kursująca po moście Kierbedzia i łącząca dworce obu części miasta. W 1881 r. zastąpiły ją tramwaje konne, których linię przedłużono do plantu kolei nadwiślańskiej. W 1908 r. wymieniono je na elektryczne, kończące swój bieg po stronie praskiej na ul. Stalowej oraz przy dworcu Terespolskim (obecnie Wschodnim).
Łączność z okolicami podmiejskimi zapewniły kolejki wąskotorowe do Jabłonnej i Wawra (1900), Marek (1899) i Radzymina (1907). Jedyną inwestycją o charakterze kulturalnym był pierwszy w tej części Warszawy budynek teatralny wzniesiony na skraju parku Praskiego (1903), przeznaczony dla ludności robotniczej i stąd zwany Teatrem Ludowym.
I wojna światowa na Pradze
Wybuch I wojny światowej spowodował unieruchomienie znacznej liczby fabryk, większe zakłady wraz z zatrudnionymi w nich pracownikami ewakuowano w głąb Rosji. Wojska rosyjskie opuszczając w sierpniu 1915 r. Warszawę, wysadziły mosty na Wiśle oraz znajdujące się na Pradze obiekty militarne. Spalony został dworzec Petersburski, warsztaty kolei Nadwiślańskiej oraz magazyny na dworcu Terespolskim. Nie lepiej zapisała się w pamięci Prażan okupacja niemiecka, będąca okresem ogólnej pauperyzacji i gospodarczej degradacji miasta.
W kwietniu 1916 r. w rezultacie włączenia do Warszawy okalających ją przedmieść, w granicach prawobrzeżnej części miasta znalazły się: Golędzinów, Pelcowizna, Nowe Bródno, Targówek, Grochów, Kawęczyn oraz Kępy – Saska i Gocławska. Inkorporacja nowych terenów pociągała konieczność przeprowadzenia nowego podziału administracyjnego. Po stronie praskiej ustanowiono sześć komisariatów: Nowa Praga, Stara Praga, Grochów Pelcowizna, Targówek i Nowe Bródno, które z niewielkimi zmianami w nazewnictwie przetrwały do września 1939 r.
Wielkie inwestycje na Pradze w niepodległej Polsce
Do usuwania zniszczeń wojennych można było przystąpić po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 r. i odparciu nawały bolszewickiej w 1920 . Straty wojenne najszybciej odrobił przemysł. Pod koniec lat dwudziestych Praga stała się ponownie, obok Woli, najbardziej uprzemysłowioną częścią stolicy. O wiele trudniejsze dla reaktywowanego samorządu miejskiego było uporanie się z katastrofalnym stanem sanitarnym i komunikacyjnym oraz dramatyczną sytuacją mieszkaniową. Zaludnienie w prawobrzeżnej Warszawie rosło w okresie międzywojennym niemal dwukrotnie szybciej aniżeli w dzielnicach lewobrzeżnych. Mimo wszelkich starań, zmierzających do poprawy istniejącego stanu rzeczy aż do ostatniej wojny nie udało się całkowicie zlikwidować zaniedbań z czasów niewoli.
Do większych inwestycji, zrealizowanych na ówczesnej Pradze należało otwarcie w najnowocześniejszego w Europie miejskiego ogrodu zoologicznego, wielkiej zajezdni tramwajowej przy ul. Kawęczyńskiej, a także rozbudowa szpitala Przemienienia Pańskiego oraz oddanie do użytku kolei średnicowej z wiaduktem i mostem. Trudne czasy i niełatwe warunki życia na Pradze pobudzały aktywność społeczną mieszkańców. W 1915 r. powstało Towarzystwo Przyjaciół Pragi, w 1931 – Koło Prażan, a w 1933 – Towarzystwo Przyjaciół Dzieci Ulicy. Stowarzyszenia prowadziły szeroką działalność charytatywną, oświatową i wychowawczą, głównie dla praskich dzieci z najuboższych rodzin. Ukazywał się także tygodnik lokalny „Echo Pragi”. Na drogę wyraźniejszych przemian pchnęło Pragę i całą Warszawę wprowadzenie w 1934 r. komisarycznego zarządu miasta z prezydentem Stefanem Starzyńskim na czele, który doprowadził do uporządkowania gospodarki i wyraźnego wzrostu dochodów miasta.
Na Pradze zmodernizowano wiele ulic, rozbudowano sieć elektryczną i gazową, przybyło linii tramwajowych i autobusowych, wzniesiono nowe budynki szkolne. Wiele zdziałano też dla poprawy wyglądu dzielnicy, uzupełniając zieleń, sadząc drzewa i wytyczając trawniki wzdłuż głównych ulic. Na przeszkodzie w zrealizowaniu dalszych projektów stanęła jednak kolejna wojna.
Wojna obronna we wrześniu 1939 r. i powstanie warszawskie na Pradze
We wrześniu 1939 r. prawobrzeżna Warszawa odegrała istotną rolę w zapewnieniu trwałości systemu obronnego stolicy, stawiając, aż do kapitulacji miasta, skuteczną zaporę wojskom niemieckim uderzającym od północy i wschodu. Lata okupacji hitlerowskiej zapisały się tu, podobnie jak w całym mieście, masowym udziałem mieszkańców w różnych formach ruchu oporu. W dniu 1 sierpnia 1944 r. żołnierze AK Obwodu Praskiego przystąpili zbrojnie do powstania. Mimo zdobycia gmachu Dyrekcji Kolei przy ul. Targowej czy budynku PASTY przy ul. Brzeskiej, nie udało się im jednak zająć innych węzłowych punktów dzielnicy. Wobec silnej koncentracji i przewagi militarnej Niemców, walki ustały już po kilku godzinach. Podczas powstania i całej okupacji Praga stanowiła istotne zaplecze dla warszawskiego ruchu oporu, m.in. na ulicy Brzeskiej mieściły się warsztaty batalionu „Parasol”, gdzie przygotowywano i przechowywano samochody biorące udział w akcjach przeciwko hitlerowskiemu okupantowi.
Praga przejmuje rolę stolicy Polski
Z wojny wyszła Praga zniszczona w dużo mniejszym stopniu niż dzielnice lewobrzeżne. Wyzwolona 14 września 1944 r., była przez następne cztery miesiące głównym ośrodkiem dyspozycji politycznej i administracyjnej kraju, pełniąc niejako w zastępstwie rolę stolicy. Stała się też miejscem chwilowego skupienia ściągających zewsząd warszawiaków. O szybko odradzającym się tu życiu świadczyło tempo, w jakim uruchamiano dworce kolejowe, urzędy, sklepy, targowiska, szpitale, biblioteki, a także pierwsze kino, teatr, orkiestrę symfoniczną, rozgłośnię radiową i gazetę, którą było drukowane początkowo właśnie na Pradze „Życie Warszawy”.
Charakter prawobrzeżnej Warszawy zdominował po wojnie w jeszcze większym stopniu przemysł, stała się on bezapelacyjnie głównym ośrodkiem produkcyjnym stolicy. Rozbudowie przemysłu towarzyszyło intensywne budownictwo mieszkaniowe.
Nowe osiedla mieszkaniowe Pragi
W 1948 r. teren pomiędzy ulicami Cyryla i Metodego, Ratuszową, 11 Listopada, Starzyńskiego i Jagiellońską został podzielony na trzy osiedla: Praga I, Praga II i Praga III.
Pierwsze osiedle jest położone między ulicami Jagiellońską, Ratuszową, Targową oraz Cyryla i Metodego. Zostało zaprojektowane przez małżeństwo Helenę i Szymona Syrkusów w latach 1948-1952. W 1960 r. osiedle powiększono m.in. według projektu innego małżeństwa – Leszka i Heleny Sołonowiczów oraz Stanisława Solarskiego.
Druga część osiedla została wzniesiona między ulicami Jagiellońską, Ratuszową, 11 Listopada, Namysłowską i Darwina w latach 1950-1956 oraz 1959-1967 według projektu Jerzego Gieysztora i Jerzego Kumelowskiego z zespołem.
Ostatnia, trzecia cześć osiedla powstała w latach 1961-1964. To m.in. wieżowce przy rondzie Starzyńskiego i ul. Darwina zaprojektowane przez Jerzego Czyża, Jana Furmana, Andrzeja Skopińskiego i Lecha Robaczyńskiego.
Nowe osiedla zmieniły krajobraz urbanistyczny dzielnic praskich. Wyrównaniu uległy dysproporcje i warunki życiowe, zmieniły się stosunki społeczne i obyczaje. Na przeszkodzie dalszym przeobrażeniom stanął długotrwały kryzys polityczno-społeczny państwa, zarysowujący się od połowy lat siedemdziesiątych. Niezbędne rozwojowi Pragi i całej Warszawy warunki stworzyła dopiero zmiana systemu ustrojowego, powrót gospodarki rynkowej oraz autentycznej samorządności w latach dziewięćdziesiątych.
Bibliografia:
aborzek.webpark.pl
Łukasz S. Kamiński, Prastara Praga, „Przegląd Praski” 2007 nr 1, Warszawa
